از بته تا جقه

کتاب «از بته تا جقّه»رواتی از سیر تکامل نقش‌مایه‌ی بته جقّه تألیف آرزو اسکندری است. در مقدمه‌ی کتاب آمده است:

«ایران سرزمین باستانی که در طول تاریخ خاستگاه هنرمندان بیشماری بوده که آثاری بی‌بدیل را نقش بستند، شاهکارهایی گاه با نقوش رمز‌آلود. با نگاهی دقیق‌تر به ماهیت نقوش در طی تاریخ، به نقوش بر‌می‌خوریم که از جایگاه و قداستی خاص برخوردار بودند.
بته‌ جقّه از نقش‌مایه‌ی اصیل و اسطوره‌ای فرهنگ و هنرهای ایران است، که از دوران کهن در ایران رواج داشته است و زینت‌بخش صنایع مختلفی بوده است. در طول سالیان  این نقش کهن در روند تکامل قرار گرفته و تبدیل به موتیف مشخصی که امروزه می‌شناسیم شده است. بته‌ جقّه میراثی از گذشتگات ما، نمادی که ما را به انسان‌های هزاران سال پیش پیوند می‌زند و ما را به کشف جهانی رمز‌آلود می‌رساند. بته‌ جقّه در واقع نمادی اسطوره‌ای است و همان‌طور که می‌دانیم نماد، اسطوره، باورها، سنت‌ها و هر عنصر فرهنگی به دلیل پاسخ به یکسری پرسش‌ها و نیازهای انسان‌ها شکل می‌گیرند و اینعناصر فرهنگی کارکرد حیاتی دارند که هر یک نیازی را پاسخ می دهند. و  از این منظر می‌توان بته‌ جقّه را یک عنصر فرهنگی دانست که در طول تاریخ ریشه گرفته و رشد کرده است تا امروز که هنوز هم نقش جاویدان بسیار محبوب و رایج است.»

گزیده ای از کتاب

بته‌جقّه، نگاره‌ای اسطوره‌ای است که در هنرهای مختلف به اشکالی بسایر متنوع به کار می‌رود، لذا شناخت این نقش اصیل کمک می‌کند تا آن را آگاهانه‌تر به کار ببریم.
به مفهوم کلی «بته» به معنای یک دسته یا مجموعه از برگ‌های دندانه‌دار و «جقّه» به معنای برگ و ناقه‌ی کهنسال ذکر شده است؛ البته جقّه همچنین دلالت بر شکلی از زیور نیز دارد که بر فرق سر و تاج پادشاهان به جهت تزیین به کار می‌رفت. در تعریف عام بته‌جقّه نگاره‌ای اصیل و باستانی با خاستگاه شرقی است.
در لغت‌نامه‌ی دهخدا بته‌جقّه، سرو‌افکنده‌ای است که نشان ایران و ایرانیان است و روی فرش‌ها، پارچه‌ها، خاتم‌کاری و سایر زیورآلات و صنایع دستی ایران دیده می‌شود. مصاحب نیز در لغت‌نامه خود آورده است: «بته‌جقّه طرح معروف و متداول، نزدیک به گلابی با نوک خمیده است. آرمن هانگلدین معتقد است: «تعبیرهای زیادی از بته شده که عبارت‌اند از : انجیر، فلفل، مهر، بادام، گل‌های درخت خرما، و غیره . ولی باید گفت که طرح بته متاثر از رسم و باورهای هر منطقه معنی و تفسیر می شود.» گروه دیگری ازهنرشناسان بته را به مظهری از آتش آتشکده‌های فارس، گلابی، مرغی که سر در سینه فرو برده و … تعبیر کرده اند.» برخی دیگر همچون ورزی عقیده دارند که «این نقشمایه به پرنده مهری (پرنده‌ای که طبق باورهای باستانی مشرق‌زمین دروازه‌بان بهشت است) و در هندوستان به شیارهایی که در مسیر رودخانه‌ی جومنا در دره‌ی کشمیر به جای مانده، مانند کرده‌اند و به تبع آن گفته شده که این نگاره از هند به ایران آمده است.»
عده‌ی کثیری نقش بته را همزاد با درخت سرو دانسته و آن را رمز‌گانی از آزادی و مقاومت یا نمادی از اهورمزدا و مشهر عظمت می‌دانند. به استناد روایت تاریخی علت پیدایش بته‌جقّه را می‌توان مرگ مزدک در راه آزادی و شکست نظام طبقاتی دوره ساسانیان دانست. یساولی معتقد است: «شباهت نزدیک آن به درخت سرو که در نقاشی مینیاتور و ادبیات فارسی جایگاهی ویژه دارد، معقول به نظر می‌رسد.» سروی که تارک آن از بد خم شده است.

کتاب «از بته تا جقّه» در انتشارات کتابسرای میردشتی چاپ شده و در اختیار علاقمندان به هنرهای کاربردی قرار گرفته است.